رسانه ها، طفل، تربیت و رشد او

رسانه ها، طفل، تربیت و رشد او

محمد مصطفی نوید

منظور از رسانه در این نوشته مشمول رسانه های دیجتالی با ابعاد شنیداری و دیداری آن می باشد.

دیدگاه روانشناسان تربیتی و کودک به تداخل رسانه ها در تربیت و رشد کودکان همیشه مترددانه می باشد، حتی اگر تحقیقی تبعات منفی رسانه ها را تأیید هم کند، با این حال در این نوشته روی اثر گذاری رسانه ها بالای کودک و رشد او بحث خواهیم کرد، در ادامه دنبال پاسخ گویی به این سوال و یا سوالات هستیم که آیا حضور رسانه در خانه خانه ما، تأثیر بر رشد اطفال مان خواهند داشت و اگر بلی، این تأثیر چه خواهد بود؟ و آیا کنترول بر آن داشته باشیم؟ و این کنترول تا چه حد باشد؟ بنابر این خواندن این بحث برای پدران و مادران و اهل رسانه توصیه می شود. برای اهل رسانه از آن جهت  مهم میدانیم تا پیامد های احیاناً ناسنجیده‌ی حرکت را پیش بین بوده و برای عموم جامعه از آن جهت مهم است که آنچه را در رسانه می بینیم، می شنویم و یا می خوانیم، نه به آن سادگی بی اثر است که بعضاً تصورش را می کنند و نه به آن پیچدگی و پر از توطئه است که حرامش بدانیم.

تأثیر رسانه ها بالای رشد کودکان، از همان اوایل دسترسی عامه به رادیو و تلویزیون، [۱]۱۹۷۰ میلادی مورد توجه روانشناسان قرار گرفته و تحقیقات مختلف بر مثبت، منفی و تعیین حد و حدود بر تماشا، و یا پخش برنامه های آنها گذاشته اند، بیشترین این بحث ها روی رشد و یادگیری  شناختی و اجتماعی اطفال و نوجوانان بوده است، مطالعات مختلف نشان داده است که محتویات علمی و تعلیمی متنوع و با کیفیت می تواند یادگیری کودک را تسریع ببخشد، تحقیقاتی که در سال ۲۰۰۱ میلادی صورت گرفته نشان می دهد که کودکان با سن ۵- ۱۵ ساله با تماشای برنامه Sesame Street  و Mr. Rogers (دو برنامه تلویزیونی با محتویات آموزشی برای کودکان در امریکا) کمتر وقت شان را بدون مطالعه گذشتاندند و نمرات خوبی داشته و از عزت نفس بالا و فعالیت بیشتر برخوردار بودند [۲] با این تفکیک که کودکان زیر ۲ سال نمی توانند از اسکرین و رسانه چیزی را بیآموزند[۳] ، بلکه آنها از فعل و انفعالات حقیقی اطرافیان می آموزند. ژان پیاژه این دوره سنی (تولد تا دو سالگی) را مرحله حسی حرکی نامیده است، در این دوره طفل خصوصیات اشیا را به وسیله حواس می آموزد و با فعالیت های حرکی (چنگ زدن به اشیا، چارغوک کردن، راه گشتن و…) راههای جدیدی برای برخورد با موقعیت ها را می آموزد[۴] بناً گذاشتن کودک در این سن به مدت طولانی در مقابل اسکرین رسانه نه تنها سبب رشد کودک نمی شود، بلکه مانع رشد جسمی، حرکی و شناختی طفل می گردد، باید یاد آور شد که حتی فعال گذاشتن تلویزیون در پس زمینه[۵] در حالیکه کودک مصروف بازی خود هست، می تواند اثر منفی بر او و رشد او داشته باشد چون صدا و نور تلویزیون سبب برهم خوردن تمرکز کودک بر بازی می شود و زمانیکه کودک دوباره به بازی اش بر می گردد اینکه چه می کرد و مثلاً داشت گودیگگ (عروسکش) را در چادر می پیچاند فراموش خواهد کرد.

نتایج یک (meta-analysis) در سال ۲۰۱۹ میلادی نشان می دهد که هرچه اطفال زمان بیشتر به تلویزیون و ویدیو گیم اختصاص بدهند به همان اندازه دست آورد آموزشی کمتر می داشته باشند[۶]. اما این هرگز به این معنی نیست که اطفال را به صورت کلی از این دنیا محروم کنیم، بلکه نباید کودکان وقت بیشتر و مفید شان را به رسانه و بازی های دیجتالی مصرف کنند، این وسایل جزء زندگی امروز ماست و فراگیری آن از دانش و تجربه محسوب می شود اما اصراف در هر پدیده‌ی مفید نیست.

 با آنکه در مبحث رسانه ها و کودک بیشتر مدت زمانیکه طفل در معرض رسانه قرار می گیرد مطرح است یعنی چه اندازه کودک به تلفون هوشمند پدر و یا مادر و یا تبلیت و کمپیوتر بزرگترهای خانواده {و یاتلویزیون} دسترسی دارد[۷] اما در کودک بالاتر از سن دو سالگی محتویات مواد رسانه ها مهم تر از زمانی است که کودک در استفاده از رسانه می گذراند[۸]  والدین بیشتر از اینکه نگران این باشند که کودک شان چند ساعت پای وسیله الکترونیکی گذشتانده اند دقت کنند که طی این مدت چه برنامه های را می بینند و از نظر ارزشی چگونه است و آنچه را که می بینند چه اندازه با ارزش های دینی و مذهبی، اخلاقی و خانوادگی هم خوانی دارد؛ مثلا: دیدن فلم سینمای هالیود و بالیود بدون شک محتویات ناهمگون با ارزش های اجتماعی و دینی ما دارد، و یا استفاده از شبکه های اجتماعی مانند انستاگرام، تیک تاک و… که محتویات مخالف ارزش ها دینی و فرهنگی جامعه به آسانی در آنها در دسترس است، موزیک و آهنگ های که حاوی مطالب جنسی و تصاویر جنسی می باشد می تواند به صورت نامرئی مطالب غیر مطلوب و مخالف ارزش های خانوادگی را ارائه کند. ادبیات به کار رفته در شعر، تصاویر و جلوه های استفاده شده در کلیپ ها هریک می تواند نامناسب ویا مناسب کودک باشد. بنابراین، این وظیفه والدین است که برای کودکان و نوجوانان خود رسانه و محتوای آن را انتخاب کند.

 اما حالا سوال این است که در وضعیت که اطراف کودک را رسانه پیچانیده است آیا می توان کنترول بر استفاده کودکان از رسانه داشت و باید Screen time کودک را محدود کرد؟ در حالیکه به تعداد اعضای فامیل، موبایل هوشمند با حافظه چند جی بی، تبلیت و کمپیوتر با محتویات متفاوت، تلویزیون ها با برنامه های متنوع و هریک داری مطالب مفید و غیر مفید.

پاسخ بلی و باید است، والدین باید کنترول متداوم اما مناسب و با هدف بالای استفاده کودکان از رسانه داشته باشند. متداوم از آن لحاظ که برای یک و یا چند روز و یا برنامه و رسانه خاص نباشد، بلکه شکل دوامدار و هدفمند ادامه داشته باشد، با هدف به این معنی که والدین باید بدانند که چرا این برنامه و یا آن رسانه را بالای کودکانشان تحریم می کنند؛ مثلاً آیا محتویات خشونت بار، جنسی و غیر مناسب دارد؟ آیا مطالبی را ارائه می کند که هنوز وقت است کودکان آن را بدانند؟ و در تضاد با دین، مذهب و فرهنگ است و یا هر دلیل دیگری، به هر حال والدین باید دلیل روشن و واضح از تحریم رسانه بالای کودک داشته باشند. آکادمی اطفال امریکا (AAP) پالیسی های متعدد وحتی فورم زیر نام (Family Media Plan[9]) جهت استفاده درست خانواده ها از رسانه ها را گذاشته اند. روشن بودن و در دسترس بودن همیشگی رسانه در خانه می تواند تداخل غیر قابل کنترول به زندگی اطفال و حتی شما داشته باشد. که بدون شک راه کنترول آن داشتن پلان منظم  فامیلی برای دیدن و استفاده از رسانه ها می باشد. آکادمی اطفال امریکا در ذیل پلان خود مسایل چون استفاده نکردن تلویزیون و یا موبایل در هنگام نان خوردن؛ قدم زدن، نشست های خانوادگی، سیر و سفر کوتاه با موتر، دور بودن رسانه از اطاق خواب و هنگام خواب کودک و…. را آورده است، همچنان انتخاب برنامه های آموزشی و حذف برنامه های مخالف ارزش های اخلاقی و اجتماعی و عدم حضور اطفال قبل از سن جوانی در شبکه های اجتماعی[۱۰] از مباحثی است که باید در نظر گرفته شود.

اینکه چگونه می توان آنرا عملی کرد قوانین خانوادگی بهترین راه رسیدن به این و سایر اهداف تربیتی کودکان می باشد، والدین باید یک سلسه قوانین را در خانواده وضع کنند و خودشان بیش از همه به آن پایبند بوده عمل کنند. داشتن قانون خانوادگی تأثیرات مثبت بی شماری بر شخصیت اطفال دارد که در طی نوشته جداگانه ی خواهیم شمرد، اما عجالتا داشتن قواعد در خانه، کودک اصول گرا، با استرس پایین تر و با شخصیت که میداند کجا؟ چه؟ عملکردی داشته باشد را تربیت خواهند شد.

توصیه دیگری روانشناسان برای کاهش اثرات منفی محتویات رسانه ها بالای کودکان، این است که کودکان را در استفاده رسانه ها همراهی[۱۱] کنید به این معنی که هنگام دیدن و استفاده رسانه به وسیله کودکان ۳ ساله الی نوجوانی کنارش باشید و در مورد برنامه و یا هرمحصول رسانه ی که در معرض آن قرار گرفته بحث کنید، تلاش کنید تا جنبه های مثبت آنرا برجسته بسازید و جنبه و نقش منفی محصول رسانه ی را منفی جلوه دهید. تا کودک نکات و شخصیت های منفی را الگو خود انتخاب نکند. اینجا نکته مهم اینست که ممکن است در جریان تماشا و یا استفاده رسانه‌ به کرات با سوالاتی کودکان مواجه شوید که با صبر و حوصله باید پاسخ داد.

سخن آخر اینکه رسانه می تواند نقش بسیار مؤثر در رشد و یادگیری کودکان داشته باشد مدام که به صورت هدفمند و پلان شده مورد استفاده قرار گیرد، کودکان نمی توانند خوب و بد رسانه ها را تفکیک و انتخاب کنند، بلکه این وظیفه پدر و مادران است که به صورت جدی به آن رسیدگی نمایند، اگر استفاده رسانه به وسیله کودکان و یا در مجموع فامیل بدون هرگونه قید و شرط ادامه یابد، جنبه ها مختلف از زندگی آنها اعم از ارزش های خانوادگی، دست آوردی های علمی و آموزشی را متأثر خواهند ساخت.

[۱] (Linebarger, 2017)

[۲] (Linebarger, 2017)  به نقل از Anderson

[۳] (AAP, 2013)

[۴] (کدیور, ۱۳۹۲)

[۵] (Tiffany A. Pempek, 2014)

[۶] (AAP, Screen Media Use and Academic Performance Among Children and Adolescents, 2020)

[۷] (Linebarger, 2017)

[۸] (Ari Brown, 2015)

[۹] (How to Make a Family Media Use Plan, 2019)

[۱۰] (How to Make a Family Media Use Plan, 2019)

[۱۱] (Megan A. Moreno, M.D., M.S.Ed., M.P.H., FAAP, 2016)